ΑΡΤΕΜΗ
Η Θεά Άρτεμη
Δίδυμη αδελφή του Απόλλωνα και θεά του κυνηγιού. Βασίλισσα των βουνών, των δασών, προστάτιδα των ζώων, της μητρότητας, της αγνότητας, νεότητας, των βρεφών και του τοκετού. Βοήθησε τη μητέρα της Λητώ στη γέννηση του Απόλλωνα (Ορφικός Ύμνος Λητούς). Όπως ο Απόλλωνας ήταν ηλιακός θεός, έτσι και η Άρτεμη ήταν σεληνιακή θεότητα, γι΄αυτό και ταυτίζονταν με τη χθόνια θεά Εκάτη.
Η Άρτεμη είχε τη μορφή μιας παρθένας κυνηγού που συνοδεύεται από ένα σκύλο ή ένα ελάφι. Στη διπλανή εικόνα παρουσιάζεται με λεπτή μέση και γρήγορο βάδισμα. Φοράει χιτώνα δωρικού τύπου, που φτάνει μέχρι τα γόνατα. Ορμάει μαζί με μια ελαφίνα, ενώ το κεφάλι της είναι γυρισμένο πίσω για να τραβήξει ένα βέλος.
Η Άρτεμη είχε τη μορφή μιας παρθένας κυνηγού που συνοδεύεται από ένα σκύλο ή ένα ελάφι. Στη διπλανή εικόνα παρουσιάζεται με λεπτή μέση και γρήγορο βάδισμα. Φοράει χιτώνα δωρικού τύπου, που φτάνει μέχρι τα γόνατα. Ορμάει μαζί με μια ελαφίνα, ενώ το κεφάλι της είναι γυρισμένο πίσω για να τραβήξει ένα βέλος.
Λητὼ κυανόπεπλε, ѳεὰ διδυματόκε, σεμνή, |
Ω Λητώ με τα γαλάζια πέπλα, συ ή θεά πού γέννησες δίδυμα, σεμνή, |
Η λατρεία της Άρτεμης
Στη Βραυρώνα της Αττικής υπήρχε ιερό της Άρτεμης Βραυρωνίας. Η θεά λατρευόταν ως προστάτιδα της γονιμότητας, του τοκετού και της γέννησης. Όταν ο τοκετός ήταν καλός, οι γυναίκες έταζαν στη θεά το παιδί τους και αφιέρωναν τα ενδύματα τους.
Το επίθετο Ταυροπόλος δείχνει ότι ο ταύρος ήταν το σύμβολο της. Σε διάφορα μνημεία απεικονίζεται η Άρτεμη πάνω σε ένα άρμα που σύρεται από δυο γρήγορους ταύρους. Στο χέρι της κρατάει έναν πυρσό και πάνω από το κεφάλι της λάμπει το μισοφέγγαρο.
Ελαφία, Ιοχέαιρα, Κυνηγέτις - θεά του κυνηγιού και των δασών
Ποταμία - η θεά των ποταμών
Λοχεία - προστάτιδα των τοκετών
Σωτείρα - προστάτιδα των νέων από τις αρρώστιες
Το επίθετο Ταυροπόλος δείχνει ότι ο ταύρος ήταν το σύμβολο της. Σε διάφορα μνημεία απεικονίζεται η Άρτεμη πάνω σε ένα άρμα που σύρεται από δυο γρήγορους ταύρους. Στο χέρι της κρατάει έναν πυρσό και πάνω από το κεφάλι της λάμπει το μισοφέγγαρο.
Ελαφία, Ιοχέαιρα, Κυνηγέτις - θεά του κυνηγιού και των δασών
Ποταμία - η θεά των ποταμών
Λοχεία - προστάτιδα των τοκετών
Σωτείρα - προστάτιδα των νέων από τις αρρώστιες
Ορέστης και Ιφιγένεια
Σύμφωνα με το μύθο, η Ιφιγένεια ήταν κόρη του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Στην Αυλίδα είχε συγκεντρωθεί ο στόλος των Ελλήνων για να αποπλεύσει προς την Τροία, αλλά επικρατούσε άπνοια. Ο μάντης Κάλχας είπε στον Αγαμέμνονα, ότι η άπνοια οφειλόταν στην οργή της Άρτεμης λόγω της ύβρις του, ότι ήταν καλύτερος κυνηγός από αυτήν. Έπρεπε λοιπόν να θυσιάσει την ομορφότερη από τις κόρες του, προκειμένου να αποπλεύσουν τα πλοία. Με το πρόσχημα του γάμου με τον Αχιλλέα, κάλεσε την κόρη του στην Αυλίδα. Εκεί την παρέδωσε στον Κάλχα για να τη θυσιάσει. Πάνω στο βωμό και λίγο πριν τη θυσία, σώθηκε από την Άρτεμη, η οποία τη μετέφερε στη Ταυρική Χερσόνησο και την έκανε ιέρεια της.
Αργότερα έφτασε στην Ταυρική ο αδελφός της Ορέστης με το φίλο του Πυλάδη για να πάρουν το ξόανο της θεάς, ώστε να μπορέσει να απαλλαγεί από τις Ερινύες που τον κυνηγούσαν, ύστερα από το φόνο της μητέρας του. Εκεί αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν μπροστά στην ιέρεια για θυσία. Όμως η Ιφιγένεια τους αναγνώρισε και τους διέταξε να πάνε στη θάλασσα μαζί με το ξόανο της θεάς για να εξαγνιστούν. Στην παραλία επιβιβάστηκαν ξαφνικά στο πλοίο τους και έφυγαν από την Ταυρική. Έπειτα από μακρύ ταξίδι έφτασαν στη Βραυρώνα της Αττικής.
Σύμφωνα με εντολή της θεάς Αθηνάς το ξόανο τοποθετήθηκε σε ναό στις Αλές Αραφηνίδες (Ραφήνα), όπου θα λατρευόταν η Άρτεμη Ταυροπόλος, ενώ η Ιφιγένεια θα έμενε ιέρεια στο ναό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος μέχρι το θάνατο της (Στράβωνας, Γεωγραφικά βιβλίο IX 1.22).
Αργότερα έφτασε στην Ταυρική ο αδελφός της Ορέστης με το φίλο του Πυλάδη για να πάρουν το ξόανο της θεάς, ώστε να μπορέσει να απαλλαγεί από τις Ερινύες που τον κυνηγούσαν, ύστερα από το φόνο της μητέρας του. Εκεί αιχμαλωτίστηκαν και οδηγήθηκαν μπροστά στην ιέρεια για θυσία. Όμως η Ιφιγένεια τους αναγνώρισε και τους διέταξε να πάνε στη θάλασσα μαζί με το ξόανο της θεάς για να εξαγνιστούν. Στην παραλία επιβιβάστηκαν ξαφνικά στο πλοίο τους και έφυγαν από την Ταυρική. Έπειτα από μακρύ ταξίδι έφτασαν στη Βραυρώνα της Αττικής.
Σύμφωνα με εντολή της θεάς Αθηνάς το ξόανο τοποθετήθηκε σε ναό στις Αλές Αραφηνίδες (Ραφήνα), όπου θα λατρευόταν η Άρτεμη Ταυροπόλος, ενώ η Ιφιγένεια θα έμενε ιέρεια στο ναό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος μέχρι το θάνατο της (Στράβωνας, Γεωγραφικά βιβλίο IX 1.22).
Ορέστης. Γιος του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας, αδελφός της Ιφιγένειας. Εκδικήθηκε το θάνατο του πατέρα του, σκοτώνοντας τη μητέρα του και τον εραστή της, Αίγισθο. Δικάστηκε στον Άρειο Πάγο και αθωώθηκε με ψήφο της θεάς Αθηνάς.
...ὅπου τὸ τῆς Βραυρωνίας Ἀρτέμιδος ἱερόν, [Ἁλαὶ Ἀραφη]νίδες, ὅπου τὸ τῆς Ταυροπόλου...
Ακταίωνας και Ιππόλυτος
Ο Ακταίωνας ήταν γιος του Αρισταίου και της Αυτονόης. Ανατράφηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα και έγινε σπουδαίος κυνηγός. Ήταν ο μόνος θνητός που είδε την Άρτεμη γυμνή να κάνει μπάνιο σε μια λίμνη. Η θεά θύμωσε και τον μεταμόρφωσε σε ελάφι. Τα σκυλιά του όμως δεν κατάλαβαν πως ήταν το αφεντικό τους και τον κατασπάραξαν (Παυσανίας, Βοιωτικά 2.3).
Ο Ιππόλυτος ήταν γιος του Θησέα και της Αμαζόνας Ιππολύτης. Τιμούσε μόνο τη θεά Άρτεμη, γεγονός που έκανε την Αφροδίτη να θυμώσει. Όταν ο Θησέας παντρεύτηκε την κόρη του Μίνωα Φαίδρα, εκείνη ερωτεύτηκε τον Ιππόλυτο με προτροπή της Αφροδίτης, αλλά εκείνος απέκρουε συνέχεια τις ερωτικές της επιθέσεις. Τότε η Φαίδρα τον κατηγόρησε, ότι τη βίασε. Ο Θησέας έδιωξε από το σπίτι τον Ιππόλυτο, ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο, όταν τα άλογα που έσερναν το άρμα του, αφήνιασαν στη θέα ενός τρομερού πλάσματος που βγήκε στη στεριά από τη θάλασσα με εντολή του Ποσειδώνα. Αργότερα η Φαίδρα κρεμάστηκε, νιώθοντας ένοχη για το θάνατο του.
Ο Ιππόλυτος ήταν γιος του Θησέα και της Αμαζόνας Ιππολύτης. Τιμούσε μόνο τη θεά Άρτεμη, γεγονός που έκανε την Αφροδίτη να θυμώσει. Όταν ο Θησέας παντρεύτηκε την κόρη του Μίνωα Φαίδρα, εκείνη ερωτεύτηκε τον Ιππόλυτο με προτροπή της Αφροδίτης, αλλά εκείνος απέκρουε συνέχεια τις ερωτικές της επιθέσεις. Τότε η Φαίδρα τον κατηγόρησε, ότι τη βίασε. Ο Θησέας έδιωξε από το σπίτι τον Ιππόλυτο, ο οποίος βρήκε τραγικό θάνατο, όταν τα άλογα που έσερναν το άρμα του, αφήνιασαν στη θέα ενός τρομερού πλάσματος που βγήκε στη στεριά από τη θάλασσα με εντολή του Ποσειδώνα. Αργότερα η Φαίδρα κρεμάστηκε, νιώθοντας ένοχη για το θάνατο του.
αὕτη μὲν ἀπ' Ἐλευθερῶν ἐς Πλάταιαν ἄγει, τοῖς δὲ ἐκ Μεγάρων ἰοῦσι πηγή τέ ἐστιν ἐν δεξιᾷ καὶ προελθοῦσιν ὀλίγον πέτρα: καλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην, ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων, ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ. Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα Ἀκταίωνι τὴν θεόν, παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον, ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα Σεμέλην λάβοι.
Γιορτές προς τιμή της θεάς
Βραυρώνια
Στο ιερό της Άρτεμης Βραυρωνίας γίνονταν εορταστικές εκδηλώσεις και διάφορες τελετές. Τα Βραυρώνια περιλάμβαναν μουσικούς αγώνες, αθλητικά αγωνίσματα και απαγγελίες ποιημάτων του Ομήρου. Οι γιορτές είχαν τοπικό χαρακτήρα, ενώ τα Μεγάλα Βραυρώνια γίνονταν κάθε τέσσερα χρόνια.
Μια μεγάλη πομπή ξεκινούσε από την Ακρόπολη προς το ιερό της θεάς. Οι τελετές που γίνονταν εκεί περιλάμβαναν τη θυσία ενός ταύρου, που ήταν το ιερό ζώο της θεάς και την αρκτεία. Στη διάρκεια της γιορτής στήνονταν γύρω από το βωμό μια θεατρική παράσταση με θέμα ένα μυθικό κυνήγι της Άρτεμης.
Μια μεγάλη πομπή ξεκινούσε από την Ακρόπολη προς το ιερό της θεάς. Οι τελετές που γίνονταν εκεί περιλάμβαναν τη θυσία ενός ταύρου, που ήταν το ιερό ζώο της θεάς και την αρκτεία. Στη διάρκεια της γιορτής στήνονταν γύρω από το βωμό μια θεατρική παράσταση με θέμα ένα μυθικό κυνήγι της Άρτεμης.
Αρκτεία
Τα Αρκτεία ήταν γιορτή προς τιμή της Άρτεμης ως προστάτιδας των τοκετών. Στις τελετές λάβαιναν μέρος μικρά παιδιά ηλικίας πέντε έως δέκα ετών, των οποίων οι γονείς ήταν ευγνώμονες για την αίσια γέννηση τους και τα αφιέρωναν στη θεά για κάποιο χρονικό διάστημα. Αυτά τα παιδιά λέγονταν "άρκτοι" και έμεναν μέσα στο ιερό για κάποιο χρονικό διάστημα. Συμμετείχαν στις γιορτές και στους λατρευτικούς χορούς γύρω από το βωμό της θεάς κρατώντας αναμμένους πυρσούς. Με αυτό τον τρόπο πίστευαν οι αρχαίοι ότι εξευμένιζαν τη θεά από την κακή συμπεριφορά των μεγάλων και εξασφάλιζαν τη γονιμότητα της γης και τη ευγονία των γυναικών.
Ορφικός Ύμνος προς την Άρτεμη
Κλῦѳί μου, ὦ βασίλεια, Διὸς πολυώνυμε κούρη,
Τιτανίς, βρομία, μεγαλώνυμε, τοξότι, σεμνή,
πασιφαής, δαιδοῦχε ѳεά, Δίκτυννα, λοχεία,
ὠδίνων ἐπαρωγὲ καὶ ὠδίνων ἀμύητε,
λυσίζωνε, φίλοιστρε, κυνηγέτι, λυσιμέριμνε,
εὔδρομε, ἰοχέαιρα, φιλαγρότι, νυκτερόφοιτε,
κληισία, εὐάντητε, λυτηρία, ἀρσενόμορφε,
Ὀρѳία, ὠκυλόχεια, βροτῶν κουροτρόφε δαῖμον,
ἀμβροτέρα, χѳονία, ѳηροκτόνε, ὀλβιόμοιρε,
ἣ κατέχεις ὀρέων δρυμούς, ἐλαφηβόλε, σεμνή,
πότνια, παμβασίλεια, καλὸν ѳάλος, αἰὲν ἐοῦσα,
δρυμονία, σκυλακῖτι, Κυδωνιάς, αἰολόμορφε·
ἐλѳέ, ѳεὰ σώτειρα, φίλη, μύστηισιν ἅπασιν
εὐάντητος, ἄγουσα καλοὺς καρποὺς ἀπὸ γαίης
εἰρήνην τ' ἐρατὴν καλλιπλόκαμόν ѳ' ὑγίειαν·
πέμποις δ' εἰς ὀρέων κεφαλὰς νούσους τε καὶ ἄλγη.
Άκουσε με ω βασίλισσα, κόρη του Διός με τα πολλά ονόματα. Τιτανίδα πού είσαι
θορυβώδης, ένδοξος τοξότρια σεμνή, πού λάμπεις σε όλους και κρατείς λαμπάδα, συ η θεά Δίκτυννα που προστατεύεις τις γεννήσεις, πού προσέρχεσαι βοηθός στις
ετοιμόγεννες, ενώ ή ίδια αγνοείς τους πόνους του τοκετού.
Εσύ λύνεις τις ζώνες, αγαπάς τον οίστρο (την μανία), είσαι κυνηγός, μας απαλλάσσεις από τις φροντίδες, τρέχεις πολύ, είσαι τοξεύτρια, φίλη των αγροτών, περιφέρεσαι κατά την νύκτα,
είσαι το καταφύγιο των βασανισμένων, καταδεκτική, λυτρωτική, με αρσενική μορφήν,
Ορθή, επιταχύνεις τους τοκετούς, θεά πού τρέφεις τα παιδιά των ανθρώπων, αγρότισσα γήινη φόνισσα των θηρίων, καλότυχη εσύ κατέχεις τα δάση των βουνών, τοξεύεις τα ελάφια, είσαι η σεμνή, η σεβαστή, η βασίλισσα των πάντων, είσαι πάντοτε, ωραίο βλαστάρι (του Διός), συχνάζεις στους δρυμούς, η προστάτιδα των σκύλων, η Κυδωνιάς, η ποικιλόμορφος.
Ελα, ω θεά, για σωτηρία μας, ως φίλη σε όλους τους μυημένους, ευπρόσιτη, φέρουσα
ωραίους καρπούς από τη γη και την αξιέραστη ειρήνη και την υγεία με τα ωραία
πλοκάμια και είθε να διώχνεις στις κορυφές των βουνών τις ασθένειες και τους
πόνους.
Τιτανίς, βρομία, μεγαλώνυμε, τοξότι, σεμνή,
πασιφαής, δαιδοῦχε ѳεά, Δίκτυννα, λοχεία,
ὠδίνων ἐπαρωγὲ καὶ ὠδίνων ἀμύητε,
λυσίζωνε, φίλοιστρε, κυνηγέτι, λυσιμέριμνε,
εὔδρομε, ἰοχέαιρα, φιλαγρότι, νυκτερόφοιτε,
κληισία, εὐάντητε, λυτηρία, ἀρσενόμορφε,
Ὀρѳία, ὠκυλόχεια, βροτῶν κουροτρόφε δαῖμον,
ἀμβροτέρα, χѳονία, ѳηροκτόνε, ὀλβιόμοιρε,
ἣ κατέχεις ὀρέων δρυμούς, ἐλαφηβόλε, σεμνή,
πότνια, παμβασίλεια, καλὸν ѳάλος, αἰὲν ἐοῦσα,
δρυμονία, σκυλακῖτι, Κυδωνιάς, αἰολόμορφε·
ἐλѳέ, ѳεὰ σώτειρα, φίλη, μύστηισιν ἅπασιν
εὐάντητος, ἄγουσα καλοὺς καρποὺς ἀπὸ γαίης
εἰρήνην τ' ἐρατὴν καλλιπλόκαμόν ѳ' ὑγίειαν·
πέμποις δ' εἰς ὀρέων κεφαλὰς νούσους τε καὶ ἄλγη.
Άκουσε με ω βασίλισσα, κόρη του Διός με τα πολλά ονόματα. Τιτανίδα πού είσαι
θορυβώδης, ένδοξος τοξότρια σεμνή, πού λάμπεις σε όλους και κρατείς λαμπάδα, συ η θεά Δίκτυννα που προστατεύεις τις γεννήσεις, πού προσέρχεσαι βοηθός στις
ετοιμόγεννες, ενώ ή ίδια αγνοείς τους πόνους του τοκετού.
Εσύ λύνεις τις ζώνες, αγαπάς τον οίστρο (την μανία), είσαι κυνηγός, μας απαλλάσσεις από τις φροντίδες, τρέχεις πολύ, είσαι τοξεύτρια, φίλη των αγροτών, περιφέρεσαι κατά την νύκτα,
είσαι το καταφύγιο των βασανισμένων, καταδεκτική, λυτρωτική, με αρσενική μορφήν,
Ορθή, επιταχύνεις τους τοκετούς, θεά πού τρέφεις τα παιδιά των ανθρώπων, αγρότισσα γήινη φόνισσα των θηρίων, καλότυχη εσύ κατέχεις τα δάση των βουνών, τοξεύεις τα ελάφια, είσαι η σεμνή, η σεβαστή, η βασίλισσα των πάντων, είσαι πάντοτε, ωραίο βλαστάρι (του Διός), συχνάζεις στους δρυμούς, η προστάτιδα των σκύλων, η Κυδωνιάς, η ποικιλόμορφος.
Ελα, ω θεά, για σωτηρία μας, ως φίλη σε όλους τους μυημένους, ευπρόσιτη, φέρουσα
ωραίους καρπούς από τη γη και την αξιέραστη ειρήνη και την υγεία με τα ωραία
πλοκάμια και είθε να διώχνεις στις κορυφές των βουνών τις ασθένειες και τους
πόνους.